دکتر محمدحسین آسایش،عضو هیئت علمی دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنازندگی به بررسی تأثیر این رفتار بر کیفیت روابط پرداخته و راهکارهایی برای بهبود آن ارائه کرده است.
تسلسل تعارضات و مسئولیت‌گریزی
دکتر محمدحسین آسایش، مشاور خانواده و زوج‌درمانگر در ابتدا توضیح می‌دهد که اجتناب از پذیرش اشتباه، یکی از عوامل کلیدی در ایجاد و تداوم تعارضات میان زوجین است. او می‌گوید: «بسیاری از افراد به دلیل اضطراب ناشی از احساس ضعف، تمایلی به قبول اشتباهات خود ندارند. این اضطراب که اغلب به صورت ناخودآگاه عمل می‌کند، مانع می‌شود که فرد سهم خود را در مشکلات بپذیرد. علاوه بر این، غرور و خودمحوری نیز نقش مهمی در این رفتار دارند.»
به گفته او، این رفتار می‌تواند به نوعی چرخه معیوب منجر شود: «وقتی یکی از طرفین از پذیرش اشتباه خود اجتناب می‌کند، دیگری نیز ممکن است در پاسخ به این رفتار، موضع تدافعی بگیرد یا حتی مقابله‌به‌مثل کند. این روند به مرور زمان باعث تشدید تعارضات و دور شدن زوجین از یکدیگر می‌شود.»
آسایش بر اهمیت پذیرش مسئولیت از سوی هر دو طرف تأکید کرده و می‌گوید: «رابطه زناشویی موفق بر پایه همکاری، همدلی و مسئولیت‌پذیری دوطرفه بنا می‌شود. زوجین باید بیاموزند که پذیرش اشتباه، نشانه ضعف نیست، بلکه گامی است به سوی رشد فردی و تقویت رابطه.»
فرهنگ عذرخواهی؛ کلید طلایی حفظ روابط زوجین
آسایش با تأکید بر تأثیر مثبت عذرخواهی در کاهش تنش‌ها و حل تعارضات میان زوجین گفت: «فرهنگ عذرخواهی می‌تواند نقش بسیار مهمی در بهبود روابط زوجین ایفا کند. زمانی که یکی از طرفین به اشتباه خود اعتراف کرده و عذرخواهی کند، علاوه بر کاهش ناراحتی‌ها، اعتماد میان دو نفر تقویت می‌شود. این اقدام، نشان‌دهنده بلوغ عاطفی و احترام به شریک زندگی است.»
او در ادامه، به نقد وضعیت فعلی این فرهنگ در جامعه پرداخت و اظهار داشت: «متأسفانه فرهنگ عذرخواهی در جامعه ما به اندازه کافی جا نیفتاده است. با اینکه مبانی دینی و ارزش‌های اخلاقی در جامعه ما سابقه‌ای دیرینه دارند، اما مدرنیته، شرایط اجتماعی جدید، تأثیرات رسانه‌ها و عجول بودن در رسیدن به منافع شخصی، مانع از آن شده که افراد بتوانند به راحتی اشتباهات خود را بپذیرند و عذرخواهی کنند.»
دبیر اسبق کمیته خانواده و ازدواج انجمن مشاوره ایران یکی از دلایل این کمبود را خودخواهی و خودمحوری‌ها دانست و افزود: «منیت، خودشیفتگی و خودمحوری و تمایل به نادیده گرفتن نقش خود در اشتباهات، از مهم‌ترین موانع پذیرش مسئولیت و عذرخواهی است.»
آسایش برای ارتقای این فرهنگ، نقش خانواده و رسانه را بسیار مهم دانست و گفت:«لازم است کارهای رسانه‌ای عمیق و درستی انجام شود تا افراد الگوپذیری خوبی داشته باشند. رسانه‌ها می‌توانند با تولید محتوای آموزشی و ارائه داستان‌ها و تجربیات واقعی، مردم را به اهمیت و شجاعت عذرخواهی آگاه کنند.»
وی همچنین به اهمیت نقش خانواده در نهادینه کردن این فرهنگ اشاره کرد و گفت: «خانواده‌ها می‌توانند با تربیت فرزندان خود در محیطی که عذرخواهی ارزش محسوب می‌شود، تأثیر بسزایی در تغییر رفتار نسل آینده داشته باشند. به‌ویژه زمانی که والدین این شجاعت را دارند که از فرزندانشان عذرخواهی کنند، به آنها نشان می‌دهند که اشتباه کردن قابل جبران است و پذیرش مسئولیت نشانه قدرت است، نه ضعف.»
عوامل مقاومت در برابر عذرخواهی
آسایش به علل روان‌شناختی مقاومت در برابر عذرخواهی اشاره کرد و گفت: «خودمحوری و خودشیفتگی از اصلی‌ترین عواملی هستند که مانع عذرخواهی می‌شوند. این افراد به دلیل تمرکز بیش از حد بر خود و نادیده گرفتن احساسات دیگران، تمایلی به پذیرش اشتباهات خود ندارند. علاوه بر این، اضطراب یا نگرانی از اینکه عذرخواهی‌شان مورد سوءاستفاده قرار بگیرد یا در آینده به عنوان ابزاری برای سرزنش علیه آنها استفاده شود، می‌تواند باعث اجتناب از عذرخواهی شود.»
این روانشناس خانواده در ادامه به تأثیر باورهای فرهنگی و اجتماعی پرداخت و افزود: «در برخی فرهنگ‌ها، این باور نادرست وجود دارد که عذرخواهی نشانه ضعف است. چنین باورهایی می‌توانند به افراد القا کنند که پذیرش اشتباه و عذرخواهی، قدرت و اعتبار آنها را کاهش می‌دهد.»
وی همچنین به نقش خانواده‌ها در شکل‌گیری این رفتار اشاره کرد و گفت: «عوامل سیستمی و خانوادگی نیز در این میان نقش مهمی ایفا می‌کنند. برای مثال، فردی که در خانواده‌ای بزرگ شده که در آن پدر یا مادر هرگز عذرخواهی نکرده‌اند یا فرهنگ عذرخواهی در محیط خانواده مرسوم نبوده است، به احتمال زیاد این رفتار را در خود نهادینه نمی‌کند. همچنین اگر فرد هرگز تجربه دریافت عذرخواهی از اطرافیان خود را نداشته باشد، احتمال کمتری دارد که خود این رفتار را انجام دهد.»
مدیریت شرایط در مواجهه با عدم پذیرش عذرخواهی
عذرخواهی از اشتباهات، نشانه‌ای از بلوغ عاطفی و شخصیت سالم است، اما گاه پیش می‌آید که طرف مقابل عذرخواهی را نمی‌پذیرد. آسایش با تأکید بر اهمیت پذیرش اشتباهات اظهار داشت: «این نهایت رشد و بالندگی ما انسان‌هاست که بتوانیم اشتباهات خود را بپذیریم و نسبت به حقی که از دیگری ضایع کرده‌ایم، تلاش کنیم تا رضایت او را جلب کنیم. یکی از کارکردهای روان سالم، داشتن “سوپر ایگو”یا “من آرمانی” سالم است.»
آسایش با اشاره به نظریات روان‌شناسی در این زمینه گفت: «در ۱۵۰ سال اخیر، از زمان فروید تاکنون، در مقالات و کتب مختلف به این موضوع پرداخته شده است. انسانی که شخصیت سالمی دارد، توانایی و ظرفیت تجربه احساس گناه را داراست. افرادی که این احساس را ندارند و می‌توانند بدون احساس گناه اشتباه کنند، معمولاً دچار نقص در کارکردهای شخصیتی هستند و نیاز به درمان دارند.»
وی در ادامه به رفتارهایی که از نقص سوپر ایگو ناشی می‌شود، اشاره کرد و افزود: «رفتارهایی نظیر دروغ گفتن، خیانت کردن، آسیب زدن، پرخاشگری و خشونت فیزیکی، همه این موارد از نقص در من آرمانی و وجدان سالم در شخصیت نشأت می‌گیرند. درمان این مسائل برای بهبود روابط و سلامت روان ضروری است.»
آسایش همچنین به نحوه برخورد با عدم پذیرش عذرخواهی پرداخت و گفت: «کسانی که عذرخواهی می‌کنند، از شخصیت روشن‌تر و سالم‌تری برخوردارند. اگر عذرخواهی‌شان پذیرفته نشود، صبوری می‌کنند، سعه‌صدر به خرج می‌دهند و در فرصت مناسب‌تری که خشم طرف مقابل کاهش یافته است، برای دلجویی مجدد اقدام می‌کنند. البته نوع و لحن دلجویی بسیار مهم است. فرد باید به شکلی از عمق وجود احساس ناراحتی و پشیمانی خود را منتقل کند.»
او در پایان به اهمیت پذیرش عذرخواهی از سوی طرف مقابل اشاره کرد و افزود: «اگر کسی عذرخواهی کند و ما متوجه شویم که او شرمنده شده و احساس گناه دارد، بهتر است عذرخواهی او را بپذیریم. این اقدام به سلامت روان ما نیز کمک می‌کند. در توصیه‌های دینی نیز به کرات بر این موضوع تأکید شده است. پذیرش عذرخواهی می‌تواند خشم و کینه را کاهش دهد و آرامش بیشتری برای فرد به ارمغان آورد.»
آسیب‌شناسی عذرخواهی‌های مکرر در روابط
آسایش به دو دسته از افرادی که مکرراً عذرخواهی می‌کنند اشاره کرد و تفاوت‌های آنها را بررسی نمود. او توضیح داد: «برخی افراد که اغلب اشتباه می‌کنند و هر بار عذرخواهی می‌کنند، در واقع عذرخواهی‌شان از ته دل نیست و تنها به‌منظور سرپوش گذاشتن روی اشتباهاتشان است. این افراد ممکن است به نظر برسند که بسیار سیاسی هستند. آنها به‌راحتی از کلمه “ببخشید” استفاده می‌کنند، اما این رفتار تنها به‌منظور جلب رضایت طرف مقابل یا پایان دادن به بحث است و هیچ‌گونه تغییر واقعی در رفتارشان مشاهده نمی‌شود.»
«اما دسته دیگر افرادی هستند که اشتباهات زیادی انجام می‌دهند، عذرخواهی می‌کنند و این عذرخواهی‌ها نیز از ته دل است. این افراد معمولاً عزت نفس پایینی دارند، دچار استرس و اضطراب هستند و ممکن است تمرکز کافی بر روی مسائل مختلف نداشته باشند. آنها به‌طور طبیعی بیشتر اشتباه می‌کنند، اما این اشتباهات به‌خاطر مشکلات روانی و اضطرابی است که دارند. چنین افرادی نیاز به درمان روان‌شناختی دارند تا عزت نفسشان تقویت شود و اضطراب‌هایشان کاهش یابد. در این صورت، عذرخواهی‌هایشان کمتر خواهد شد و اشتباهاتشان نیز به تدریج کاهش می‌یابد.»
این زوج درمانگر در بخش دیگری از صحبت‌های خود به آسیب‌شناسی روابط انسانی اشاره کرد و گفت: «افرادی که به‌طور مکرر از عذرخواهی برای پوشاندن اشتباهاتشان استفاده می‌کنند، در واقع در حال تکرار یک الگوی رفتاری هستند که به نوعی باعث می‌شود روابطشان آسیب ببیند. این افراد به‌ویژه در روابط زناشویی و حتی در مواردی مانند خیانت، نیاز به تغییر رفتار دارند. در این شرایط، گاهی اوقات قاطعیت و جدیت لازم است تا طرف مقابل متوجه شود که باید رفتارش را تغییر دهد. در چنین مواقعی، نیاز به یک تصمیم‌گیری جدی و اقدام قاطع برای اصلاح وضعیت وجود دارد.»
« افرادی که با عزت نفس پایین و اضطراب‌های زیاد روبه‌رو هستند، باید تحت درمان قرار گیرند تا بتوانند به‌طور مؤثری عذرخواهی کرده و رفتارهای خود را تغییر دهند. در غیر این صورت، عذرخواهی‌های مکرر آنها نه تنها مشکل را حل نمی‌کند، بلکه آن را پیچیده‌تر خواهد کرد.»
نقش عذرخواهی و درمان در حل مشکلات مکرر
آسایش به اهمیت نقش هر دو طرف در حل مشکلات روابط و فرآیند بهبود تعارضات زناشویی اشاره کرد و توضیح داد: «روابطی که مشکلاتشان به‌طور مکرر تکرار می‌شود و حل‌نشده باقی می‌ماند، طبیعتاً اگر که مسئولیت را به گردن دیگری بیندازیم و دیگری را مقصر بدانیم، هیچ‌گاه مشکل حل نخواهد شد. در این نوع روابط، پذیرش سهم خود در مشکلات بسیار حائز اهمیت است. اگر هیچ‌کدام از طرفین مسئولیت خود را نپذیرند، طرف مقابل هم هیچ‌گاه پذیرش ۱۰۰ درصدی اشتباهات را به عهده نخواهد گرفت.»
«تعارضات زوجی همواره موضوعی دوطرفه است و میزان نقش هر یک از طرفین در مشکلات می‌تواند متفاوت باشد. گاهی اوقات شاید یک طرف فقط ۵ درصد از مسئولیت را بر عهده داشته باشد، اما همین ۵ درصد هم باید پذیرفته شود. مثلاً در مواردی که یکی از طرفین دیر پاسخ می‌دهد یا کم‌توجهی نشان می‌دهد، این بی‌توجهی ممکن است برای طرف مقابل بسیار حساس و تحریک‌آمیز باشد. گاهی همین موضوع‌های به ظاهر کوچک می‌تواند موجب انفجار خشم شود. اگر نقش خود را در این نوع مشکلات بپذیریم، حتی اگر واکنش طرف مقابل به‌درستی نبوده باشد، می‌توانیم در جهت بهبود روابط گام برداریم.»
«البته در چنین مواردی، واکنش‌های خشمگینانه نیز نیاز به بررسی دقیق روان‌شناسی دارند. ممکن است از لحاظ بالینی مشکلی وجود داشته باشد که موجب این نوع خشم انفجاری شده است. در این صورت، نیاز به روان‌درمانی و متخصصین زوج‌درمانی برای کمک به حل این مسائل وجود دارد. حتی اگر مسئولیت خود را بپذیریم، اگر درمان صورت نگیرد، مشکلات به‌طور مداوم ادامه خواهند داشت.»
این روانشناس خانواده به راهکارهای مختلفی برای تقویت فرهنگ عذرخواهی در میان زوجین اشاره کرد و گفت:«در مرحله اول، برای تقویت فرهنگ مسئولیت‌پذیری و عذرخواهی، باید از چیزهای کوچک شروع کنیم. مثلاً وقتی در جامعه دیر می‌رسیم یا حواسمان نیست و اشتباهی انجام می‌دهیم، باید عذرخواهی کنیم. عذرخواهی تنها در مواقع بزرگ و جدی نباید باشد، بلکه در موقعیت‌های کوچک هم می‌توانیم عذرخواهی کنیم و در کنار آن فرهنگ تشکر کردن و درخواست کردن را نیز بیاموزیم. مثلاً می‌توانیم بگوییم “لطفاً این سفره را به من بدهید” با این آداب زیبا می‌توانیم ادبیات گفتگومان را در خانواده و در همه موقعیت‌ها، از جمله محیط کار، جاری کنیم.»
«در خانواده، به‌ویژه در روابط زوجی، باید این اصول بیشتر از هر جای دیگری رعایت شود، چون در اینجا چاشنی عشق، محبت و صمیمیت بیشتر از دیگر موقعیت‌هاست. در روابط زوجی باید عشق و محبت دوچندان باشد. همچنین، در روابط زن و شوهر، لمس و آغوش و نوازش هم نقش مهمی دارد. حتی در برخی مواقع، زن و شوهر می‌توانند با عشوه و محبت به یکدیگر احترام بگذارند.»
وی همچنین به اهمیت گفتگو در روابط زوجین اشاره کرد و گفت: «باید یک روز در هفته یا حتی یک روز در میان، زمانی را برای دلجویی از یکدیگر اختصاص دهیم و بابت ناراحتی‌های به وجود آمده از هم عذرخواهی کنیم. به‌طور مثال، آخر هر روز می‌توانیم ۱۵ تا ۲۰ دقیقه با هم صحبت کنیم و در این گفتگو به یکدیگر گوش بدهیم و احساسات هم را درک کنیم. این گفتگو می‌تواند به پاکسازی روانی دو طرف و کاهش تنش‌ها کمک کند.»
«گاهی اوقات، برای عذرخواهی از طریق پیام هم می‌توان اقدام کرد. مثلاً می‌توانیم یک گروه در شبکه‌های اجتماعی مانند واتساپ یا تلگرام بسازیم و اسم آن را “دلجویی‌ها و عذرخواهی‌های زوجی” بگذاریم. در این گروه، هر وقت ناراحتی پیش آمد، می‌توانیم از هم عذرخواهی کنیم. البته قبل از هر عذرخواهی باید تسکین صورت بگیرد. این تسکین باید همراه با همدلی باشد. باید شنونده فعال باشیم و احساسات همسر خود را بشنویم و از ته دل عذرخواهی کنیم.»
آسایش در نهایت افزود: «اگر خشم‌ها و ناراحتی‌ها خیلی زیاد تلنبار شده باشد، ممکن است عذرخواهی نتواند به‌طور کامل مشکل را حل کند. در این شرایط، نیاز به روان‌درمانی و زوج‌درمانی است. به‌ویژه در مواردی مانند خیانت، نمی‌توان انتظار داشت که تنها با یک عذرخواهی ساده مسئله حل شود. در این موارد، ممکن است زمان زیادی طول بکشد تا زخم‌ها درمان شود. در چنین شرایطی باید صبور باشیم و در طول این مدت از همسرمان حمایت کنیم و تمام تلاش خود را برای جلب اعتماد دوباره و پذیرش عذرخواهی‌مان انجام دهیم.»
source