مکملی که بسیاری آن را راهی مطمئن برای افزایش قدرت، انرژی و رشد عضلات میدانند. اما سؤال اصلی اینجاست: آیا همه میتوانند از کراتین استفاده کنند؟ و مهمتر از آن، نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی چگونه باید باشد؟
در این مقاله، به زبان ساده و دقیق به این موضوع میپردازیم که کراتین چیست، چه فوایدی دارد، و مبتدیان چگونه باید آن را بهدرستی وارد برنامه روزانه خود کنند تا بهترین نتیجه را بگیرند. اگر میخواهید بدون سردرگمی، با اطمینان و اصولی از کراتین استفاده کنید، ادامه این مطلب دقیقاً برای شماست.
کراتین چیست و چگونه عمل میکند؟
کراتین (Creatine) یک ترکیب طبیعی است که بهطور عمده در سلولهای عضلانی انسان وجود دارد. بدن ما بهصورت طبیعی مقداری کراتین تولید و همچنین از طریق برخی مواد غذایی مانند گوشت قرمز و ماهی آن را دریافت میکند. با این حال، مقدار کراتین دریافتی از طریق تغذیه، معمولاً برای افرادی که فعالیت ورزشی منظم یا سنگین دارند کافی نیست؛ به همین دلیل مکملهای کراتین بسیار مورد توجه ورزشکاران و علاقهمندان به تناسب اندام قرار گرفتهاند.
از نظر عملکرد، کراتین مانند یک منبع سوخت سریعالاثر برای عضلات عمل میکند. هنگام انجام تمرینهای پرقدرت و انفجاری مانند وزنهبرداری یا دو سرعت، بدن به انرژی فوری نیاز دارد. این انرژی از طریق یک مولکول به نام ATP (آدنوزین تریفسفات) تأمین میشود. کراتین به افزایش ذخایر ATP در عضلات کمک میکند، و این به معنی توان و استقامت بیشتر در تمرین است.
فواید مصرف کراتین برای افراد مبتدی
برخلاف تصور عمومی که کراتین را فقط مخصوص بدنسازان حرفهای میدانند، این مکمل میتواند برای افراد مبتدی نیز بسیار مفید باشد، البته به شرطی که درست و اصولی مصرف شود.
مهمترین فواید کراتین برای عبارتاند از:
- افزایش توان عضلانی در تمرینات ابتدایی
یکی از بزرگترین چالشهای افراد تازهکار، کمبود توان در انجام حرکات پایهای است. کراتین میتواند به افزایش انرژی و عملکرد عضلات در طول تمرین کمک کند، خصوصاً در ستهای پایانی که بدن در حال خستگی است.
- تسریع فرآیند عضلهسازی
کراتین باعث احتباس آب در سلولهای عضلانی میشود و این فرآیند، بهنوعی محیط رشد عضلات را فراهم میکند. برای یک مبتدی که هنوز در مراحل ابتدایی عضلهسازی است، این موضوع میتواند انگیزهبخش باشد.
- کاهش خستگی و بهبود ریکاوری
یکی دیگر از مزایای کراتین، کمک به ریکاوری سریعتر بعد از تمرین است. این موضوع به مبتدیها کمک میکند تا با درد و کوفتگی کمتری، تمرین بعدی خود را انجام دهند.
- تقویت تمرکز ذهنی
تحقیقات نشان دادهاند که کراتین نهتنها برای عضله، بلکه برای عملکرد مغز نیز مفید است. بهویژه در افراد مبتدی که هنوز تمرکز کافی هنگام تمرین ندارند، این مزیت میتواند مؤثر باشد.
انواع کراتین و بهترین نوع برای شروع
قبل از اینکه به نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی بپردازیم، که موضوع اصلی مقاله است، ابتدا باید نگاهی به انواع مختلف کراتین بیندازیم. در بازار مکملهای ورزشی، کراتین در چندین نوع مختلف عرضه میشود که هرکدام ویژگیها، مزایا و قیمتهای خاص خود را دارند. آشنایی با این انواع میتواند به افراد مبتدی کمک کند تا در هنگام خرید مکمل کراتین، گزینهای را انتخاب کنند که بهترین نتیجه را برای آنها به همراه داشته باشد.
۱. کراتین مونوهیدرات (Creatine Monohydrate)
این رایجترین و پُرپژوهشترین نوع کراتین است. ساده، مؤثر و مقرونبهصرفه. بیش از ۹۰٪ تحقیقات علمی انجامشده درباره فواید کراتین، روی همین نوع انجام شده است.
مناسب برای مبتدیها؟ صد درصد.
اگر بهتازگی تصمیم به مصرف کراتین گرفتهاید، کراتین مونوهیدرات بهترین گزینه است.
۲. کراتین HCL (Hydrochloride)
این نوع کراتین بهخاطر محلول بودن بیشتر در آب و احتمال کمتر در ایجاد مشکلات گوارشی برای برخی افراد پیشنهاد میشود. اما تحقیقات روی آن به اندازه مونوهیدرات گسترده نیست.
مناسب برای افرادی که در هنگام مصرف کراتین مونوهیدرات دچار نفخ یا درد شکم میشوند.
۳. کراتین بافره (Buffered Creatine) یا Kre-Alkalyn
نوعی کراتین که با pH خنثی طراحی شده و گفته میشود پایداری بیشتری دارد. قیمت بالاتری هم دارد، اما شواهد علمی قوی در مقایسه با مونوهیدرات برای آن وجود ندارد.
۴. کراتین ترکیبی (Creatine Blends)
برخی مکملها ترکیبی از چند نوع کراتین هستند. برای مبتدیها لازم نیست هزینه بیشتری برای این نوع پرداخت شود مگر در شرایط خاص.
بهترین انتخاب برای شروع چیست؟
در میان تمامی انواع کراتین موجود در بازار، کراتین مونوهیدرات به عنوان گزینهی اصلی و پیشنهادی برای افراد مبتدی شناخته میشود. دلیل این توصیه، نهتنها تجربهی مثبت مصرفکنندگان در سطح جهانی، بلکه پشتوانهی علمی و تحقیقاتی گستردهای است که این نوع از کراتین را بررسی و تأیید کردهاند.
کراتین مونوهیدرات به دلایل زیر بهترین انتخاب برای شروع است:
- اثربخشی بالا و اثباتشده
- قیمت مناسب و مقرونبهصرفه
- دسترسی آسان و کیفیت بالا
- تحملپذیری بالا در بیشتر افراد
آیا مصرف کراتین برای همهی مبتدیها توصیه میشود؟
هرچند کراتین یکی از ایمنترین و مؤثرترین مکملهای ورزشی محسوب میشود، اما به این معنا نیست که مصرف آن برای تمام افراد در هر شرایطی توصیه میشود. پیش از شروع مصرف، باید شرایط بدنی، سبک زندگی، اهداف تمرینی و وضعیت سلامت عمومی فرد بررسی شود.
در ادامه و در توضیح نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی لازم است نگاهی به موارد مناسب یا منع شده مصرف کراتین بیندازیم.
مواردی که مصرف کراتین را مناسب میکنند:
- تمرینات قدرتی، مقاومتی یا پرشدت مانند بدنسازی، کراسفیت یا تمرینات سرعتی
- داشتن رژیم غذایی کمپروتئین یا گیاهخواری (به دلیل دریافت پایینتر کراتین از منابع طبیعی)
- هدفگذاری مشخص برای افزایش حجم عضله، توان بدنی یا بهبود عملکرد در تمرین
مواردی که نیاز به بررسی یا احتیاط دارند:
- بیماریهای کلیوی
کراتین در کلیهها متابولیزه میشود، بنابراین افراد دارای مشکلات کلیوی یا سابقهی خانوادگی بیماریهای کلیه باید پیش از مصرف حتماً با پزشک مشورت کنند. گرچه مطالعات نشان دادهاند که کراتین در دوزهای معمول، تأثیر منفی بر کلیه افراد سالم ندارد، اما احتیاط در این موارد ضروری است.
- دیابت یا مشکلات متابولیکی
در افرادی که دچار اختلالات متابولیکی یا قند خون کنترلنشده هستند، توصیه میشود پیش از مصرف هر مکملی از جمله کراتین، با پزشک مشورت شود.
- مصرف داروهای خاص یا مکملهای دیگر
تداخل مکملها یا داروها با کراتین بسیار نادر است، اما بهتر است در صورت استفاده از داروهای ادرارآور، ضد التهاب غیراستروئیدی (مثل ایبوپروفن)، یا مکملهای دارای کافئین بالا، هماهنگی با پزشک انجام شود.
- سن پایین یا رشد فیزیکی فعال
برای نوجوانان یا افرادی که هنوز در سن رشد قرار دارند، مصرف کراتین باید تحت نظر متخصص صورت گیرد. گرچه برخی تحقیقات نشان میدهند مصرف کراتین در نوجوانان ورزشکار بیخطر است، اما به دلیل تفاوتهای فیزیولوژیک، نظارت حرفهای الزامی است.
چه زمانی باید مصرف کراتین را شروع کرد؟
برای بهرهگیری بیشتر از اثرات کراتین، بسیاری از افراد مبتدی با این سؤال مواجه میشوند که بهترین زمان برای مصرف کراتین چه زمانی است؟ پاسخ به این پرسش بستگی به چند عامل دارد: هدف ورزشی، برنامه تمرینی، نحوه تغذیه، و نوع کراتین مصرفی. با این حال، تحقیقات علمی و تجربیات گسترده کاربران نشان دادهاند که برخی زمانبندیها اثربخشی بیشتری دارند؛ بنابراین توجه به زمانبندی از فاکتورهای اصلی نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی است.
پیش از تمرین (قبل از تمرین)
مصرف کراتین ۳۰ تا ۶۰ دقیقه پیش از تمرین یکی از گزینههای رایج است. در این روش، فرد معمولاً کراتین را بههمراه یک منبع انرژی (مثل آبمیوه یا شیک حاوی کربوهیدرات و پروتئین) مصرف میکند.
مزایای این زمانبندی:
- برخی افراد احساس انرژی بیشتر یا تمرکز ذهنی بالاتری در طول تمرین گزارش میکنند (هرچند این اثر بیشتر روانی است تا فیزیولوژیکی).
- اگر کراتین همراه با یک وعده سبک غذایی مصرف شود، جذب بهتری پیدا میکند.
نکات مهم:
- تأثیر کراتین بهصورت تجمعی است، نه فوری؛ بنابراین، مصرف پیش از تمرین لزوماً باعث بهبود عملکرد در همان جلسه تمرینی نمیشود.
- مصرف تنها با آب (بدون کربوهیدرات یا پروتئین) ممکن است جذب را کاهش دهد.
همزمان با تمرین (در طول تمرین)
یک باور غلط دربارهی نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی این است که برخی افراد تازهکار تصور میکنند مصرف کراتین در حین تمرین (مثلاً در بطری آب یا نوشیدنی ورزشی) میتواند اثر فوری بر عملکرد داشته باشد. این تصور به دلایل زیر غلط است.
- کراتین نیاز به زمان برای جذب دارد و مصرف آن در میانه تمرین هیچ تأثیر فوری بر عضلات در همان لحظه ندارد.
- بدن در طول تمرین تمرکز بیشتری بر خونرسانی به عضلات دارد و فرآیند گوارش و جذب مواد مغذی کند میشود.
- ممکن است باعث ایجاد ناراحتی گوارشی یا حس سنگینی در بدن شود.
بنابراین، توصیه مهم دربارهی نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی این است که همزمان با ورزش و تحرک ورزشی کراتین مصرف نکنند و بهتر است مصرف کراتین به زمانهای قبل یا بعد از تمرین محدود شود.
نحوه مصرف کراتین بعد از تمرین
بسیاری از مطالعات علمی نشان دادهاند که مصرف کراتین بلافاصله پس از تمرین میتواند بیشترین تأثیر را بر رشد عضلات و بهبود ریکاوری داشته باشد.
مزایای این زمانبندی:
- بدن در وضعیت آنابولیک قرار دارد و آمادگی بالایی برای جذب مواد مغذی دارد.
- مصرف کراتین بههمراه پروتئین و کربوهیدرات بعد از تمرین، باعث افزایش ترشح انسولین و در نتیجه بهبود جذب کراتین به داخل سلولهای عضلانی میشود.
- این روش برای افزایش حجم عضلات (هایپرتروفی) و بازسازی ذخایر انرژی بسیار مؤثر است.
در جدول زیر به صورت مختصر زمانبندی و نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی بررسی شده است:
زمان مصرف | مناسب برای | توصیه نهایی |
پیش از تمرین | افرادی که به مصرف پیش از تمرین عادت دارند | قابل قبول، اما اثربخشی محدود |
همزمان با تمرین | توصیه نمیشود | فاقد اثر علمی و ممکن است باعث ناراحتی معده شود |
بعد از تمرین | بهترین زمان برای افزایش حجم و بهبود ریکاوری | توصیهشدهترین گزینه برای بیشتر افراد |
در نهایت، نکته طلایی نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی، تداوم روزانه در مصرف کراتین است. حفظ سطح پایدار کراتین در عضلات از طریق مصرف منظم (حتی در روزهای بدون تمرین)، کلید اصلی بهرهبرداری از مزایای این مکمل محسوب میشود.
نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی
مصرف کراتین برای افراد مبتدی اگر اصولی و منظم انجام شود، میتواند بهصورت چشمگیری در افزایش قدرت، انرژی عضلانی و ریکاوری پس از تمرین مؤثر باشد. برخلاف تصور رایج، نیازی نیست مصرف کراتین را با دورههای پیچیده یا دُزهای بالا شروع کنید. در واقع، سادگی و ثبات در مصرف، مهمترین فاکتورها برای کسب نتیجه هستند.
۱. مقدار مصرف روزانه چقدر باشد؟
برای افراد مبتدی، مصرف روزانه ۳ تا ۵ گرم کراتین مونوهیدرات کافی و مؤثر است. این مقدار برای اشباع تدریجی ذخایر کراتین عضلات مناسب است و نیازی به مصرف دُزهای بالا در ابتدا (دوره بارگیری) وجود ندارد.
- اگر وزن بدنتان کمتر از ۷۰ کیلوگرم است: ۳ گرم در روز کافی است.
- اگر بیشتر از ۷۰ کیلوگرم هستید یا تمرینات شدیدتری دارید: ۵ گرم در روز مناسبتر است.
نکته: مصرف بیش از حد (مثلاً ۱۰ گرم یا بیشتر) بهویژه در شروع، ممکن است باعث مشکلات گوارشی یا نفخ شود.
۲. آیا دوره بارگیری لازم است؟
خیر. دوره بارگیری (مصرف حدود ۲۰ گرم در روز بهمدت ۵ تا ۷ روز) ممکن است سرعت اشباع ذخایر کراتین را افزایش دهد، اما برای افراد مبتدی ضروری نیست و حتی ممکن است باعث دلدرد یا ناراحتی معده شود. بهترین روش برای شروع، مصرف ثابت و روزانه مقدار کم است.
۳. همراه با چه مواد غذایی یا نوشیدنی مصرف شود؟
کراتین بهتر است با مایعات گرم یا ولرم مانند آب یا آبمیوه حل شود. همچنین، اگر همراه با وعده غذایی حاوی کربوهیدرات و پروتئین مصرف شود، جذب آن بهتر خواهد بود. برای مثال:
- شیک پروتئین + موز
- ماست میوهای + کراتین
- آب پرتقال یا آب انگور + کراتین
توصیه نمیشود کراتین را با قهوه، چای یا نوشیدنیهای اسیدی (مثل نوشابه) مصرف کنید، چون ممکن است در جذب اختلال ایجاد شود.
دوره بارگیری چیست و آیا برای مبتدیان ضروری است؟
یکی از مفاهیمی که هنگام شروع مکملسازی با کراتین زیاد به آن برخورد میکنیم، دوره بارگیری است. دوره بارگیری به مرحلهای گفته میشود که در آن فرد بهمدت ۵ تا ۷ روز، مقدار زیادی کراتین (معمولاً ۲۰ گرم در روز، در ۴ وعدهی ۵ گرمی) مصرف میکند تا ذخایر کراتین عضلات سریعتر اشباع شود.
اما آیا این روش برای تازهکارها لازم است؟
واقعیت این است که نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی به شکلی ساده و مؤثر بدون نیاز به دوره بارگیری قابل اجراست. در این روش، تنها با مصرف روزانه ۳ تا ۵ گرم کراتین مونوهیدرات، ذخایر کراتین بهتدریج طی حدود ۳ تا ۴ هفته به سطح مطلوب میرسد. این روند آهستهتر است، اما مزایایی دارد:
- احتمال مشکلات گوارشی (مانند نفخ یا دلدرد) کمتر است
- بدن فرصت دارد بهتدریج به مکمل عادت کند
- برای افرادی که رژیم سادهتری میخواهند، مصرف روزانه ثابت راحتتر است
در نتیجه، اگر تازه شروع کردهاید، دوره بارگیری ضروری نیست و در اغلب موارد توصیه نمیشود. روش بهتر برای شروع، مصرف منظم روزانه مقدار کم و پایبندی به برنامه تمرینی و تغذیهای شماست.
مقدار مصرف روزانه کراتین برای مبتدیان چقدر است؟
مقدار استاندارد و مؤثر مصرف کراتین برای مبتدیان معمولاً ۳ تا ۵ گرم در روز است. این مقدار برای حفظ سطح کراتین در عضلات کافی بوده و بهمرور منجر به افزایش توان عضلانی و بهبود عملکرد ورزشی میشود. مصرف بیشتر از این میزان، بهویژه در بلندمدت، معمولاً فایده اضافی ندارد و ممکن است به مشکلات گوارشی منجر شود.
در واقع، نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی باید ساده، منظم و بدون زیادهروی باشد. انتخاب دوز مناسب و پایبندی به مصرف روزانه در کنار تمرین منظم، بهترین راه برای رسیدن به نتایج پایدار است.
کراتین را با چه چیزی مصرف کنیم؟ (آب، آبمیوه، کربوهیدراتها)
در نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی، توصیه میشود که کراتین را بعد از وعده غذایی یا با یک نوشیدنی شیرین، و ترجیحاً پس از تمرین، مصرف کنید تا هم جذب بهتر شود و هم بدن شما آماده دریافت مواد مغذی باشد.
کراتین را میتوان با آب ساده هم مصرف کرد، اما ترکیب آن با نوشیدنیهای حاوی کربوهیدرات مانند آبمیوه طبیعی (مثلاً آب انگور یا آب پرتقال) میتواند جذب آن را در عضلات افزایش دهد. دلیل این موضوع، افزایش سطح انسولین پس از مصرف کربوهیدرات است که به انتقال بهتر کراتین به سلولهای عضلانی کمک میکند.
توصیههای تغذیهای در کنار مصرف کراتین
اگر بخواهیم نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی را کامل در نظر بگیریم، باید توجه داشته باشیم که مکملسازی بدون برنامه غذایی متعادل، نتیجهی مطلوبی نخواهد داشت.
کراتین بهتنهایی اثرات مثبتی دارد، اما زمانی که با تغذیه مناسب ترکیب شود، اثرگذاری آن دوچندان خواهد شد. برای بهرهوری بیشتر، توصیه میشود:
- به مصرف کافی پروتئین (مثلاً از طریق مرغ، ماهی، تخممرغ یا شیک پروتئین) توجه کنید
- کربوهیدراتهای پیچیده (مثل نان سبوسدار، برنج قهوهای، سیبزمینی) را در برنامه غذایی بگنجانید
- آب کافی بنوشید؛ چون کراتین آب را به عضلات میکشاند
آیا کراتین بدون ورزش اثربخش است؟
مصرف کراتین بدون انجام تمرینات قدرتی یا استقامتی، تأثیر چندانی در افزایش توده عضلانی یا عملکرد بدنی نخواهد داشت. کراتین مادهای است که در واکنشهای مرتبط با تولید انرژی در فعالیتهای شدید و کوتاهمدت مثل وزنهبرداری یا دو سرعت مؤثر است. بدون فعالیت ورزشی، مصرف کراتین ممکن است فقط منجر به افزایش وزن آب در عضلات شود، بدون افزایش واقعی در قدرت یا حجم عضلانی.
مدت زمان لازم برای مشاهده اثرات کراتین در بدن مبتدیان
برای بسیاری از مبتدیان، مصرف کراتین بهسرعت اثرات مثبت خود را نشان نمیدهد. معمولاً برای مشاهده تغییرات قابلتوجه در عملکرد ورزشی و افزایش قدرت عضلانی، مدت زمان لازم برای مشاهده اثرات کراتین بین ۲ تا ۴ هفته است. این زمان به بدن فرصت میدهد تا ذخایر کراتین عضلات تکمیل شوند و در تمرینات تأثیر خود را بگذارد.
در ابتدا ممکن است برخی افراد احساس کنند که بدنشان سنگینتر شده یا عضلاتشان بهاندازهای که انتظار داشتند رشد نکردهاند، اما باید بدانید که این یک فرآیند تدریجی است. مصرف منظم و مداوم کراتین همراه با تمرین منظم، در نهایت منجر به افزایش توان و حجم عضلات خواهد شد.
چه زمانی باید مصرف کراتین را متوقف کرد؟
پرسش اساسی درباره نحوه مصرف کراتین برای افراد مبتدی، زمان توقف مصرف است. اگرچه کراتین یک مکمل ایمن است، اما مانند هر مکمل دیگری باید بدانید که چه زمانی باید مصرف کراتین را متوقف کرد. در برخی از شرایط خاص، متوقف کردن مصرف کراتین ضروری است:
- مشکلات گوارشی: اگر احساس نفخ، دلدرد یا مشکلات گوارشی مداوم داشتید، بهتر است مصرف کراتین را قطع کرده و به پزشک مراجعه کنید.
- افت عملکرد ورزشی: اگر بعد از چند ماه مصرف کراتین، هیچ تغییر مثبتی در عملکرد ورزشی خود مشاهده نکردید، ممکن است نیاز باشد مصرف کراتین را متوقف کرده و یا نوع آن را تغییر دهید.
- بیماریهای کلیوی یا مشکلات سلامتی دیگر: اگر دچار مشکلات کلیوی یا سایر مشکلات بهداشتی هستید، بهتر است قبل از ادامه مصرف کراتین با پزشک مشورت کنید.
اگر همه چیز بهطور نرمال پیش میرود، قطع مصرف کراتین لزومی ندارد و میتوان آن را در طولانیمدت ادامه داد. اما در صورت بروز هر گونه مشکل، بهتر است از مصرف آن خودداری کرده و به مشاوره پزشکی مراجعه کنید.
خرید کراتین با کیفیت و راحتی بیشتر: چرا داروچی انتخاب ایدهآل شماست؟
اگر به دنبال خرید کراتین با کیفیت و قیمت مناسب هستید، داروچی میتواند یکی از بهترین انتخابها برای شما باشد. این فروشگاه آنلاین معتبر نه تنها محصولات خود را از برندهای شناختهشده و با کیفیت ارائه میدهد، بلکه خدمات ویژهای نیز برای مشتریان فراهم کرده است. یکی از این خدمات، خرید قسطی مکمل ورزشی است که به شما این امکان را میدهد تا بدون فشار مالی، مکملهای مورد نیاز خود را خریداری کنید.
این ویژگی به ویژه برای افرادی که قصد دارند از کراتین به عنوان بخشی از رژیم تمرینی خود استفاده کنند، بسیار مفید است. با خرید قسطی، شما میتوانید مکملها را به صورت تدریجی پرداخت کرده و در عین حال از تأثیرات مثبت کراتین در تقویت عضلات و بهبود عملکرد ورزشی خود بهرهمند شوید.
پیشنهاد ما این است که برای خرید کراتین، ابتدا نیازهای بدن خود را شناسایی کرده و سپس با مشورت با متخصصان تغذیه یا مربیان ورزشی، مناسبترین نوع کراتین را انتخاب کنید. در نهایت، با مراجعه به سایت داروچی میتوانید محصول خود را با اعتماد کامل تهیه کرده و از خدمات خرید قسطی بهرهمند شوید.
توصیههای نهایی برای افراد مبتدی
کراتین یکی از مؤثرترین مکملها برای مبتدیان است، اما مصرف درست آن نقش مهمی در دستیابی به نتایج مطلوب دارد. شروع با دوز کم، مصرف روزانه، نوشیدن آب کافی، تغذیه مناسب، صبوری در مشاهده نتایج، و مشورت با پزشک (در صورت وجود شرایط خاص) از مهمترین نکاتی هستند که باید رعایت شوند.
source